Məhəmməd Tağı Sidqi ədəbi irsində termin yaradıcılığı problemi

Azərbaycan maarifçiliyinin fədakar nümayəndələrindən olan Məhəmməd Tağı Sidqi Naxçıvanda yeni üsullu məktəb hərəkatında öncüllərdən olmaqla bərabər, yaradıcılığında dilçiliklə bağlı bir çox ciddi məsələlərə aydınlıq gətirməyə çalışmışdır.

Bu gün M.T.Sidqi yaradıcılığında rast gəlinən bəzi leksik vahidlər sanki ümumişlək sözlər təsiri bağışlayır. Müşahidələr deməyə əsas verir ki, şair istər milli, istərsə də ərəb və fars mənşəli sözlərə termin statusu verərkən həm sözlərin dildəki işləklik dərəcəsini, həm leksik mənasını, həm cəmiyyətin yeni dünyaya inteqrasiyasını, həm də zamanın şərtlərini eyni dərəcədə nəzərə almışdır. Daha doğrusu, görkəmli ziyalı hələlik təfəkkürlərdə elmsizliyin hökm sürdüyü zaman və məkan daxilində ayrı-ayrı bilik sahələri ilə bağlı anlayışları əksəriyyət müasirlərinin başa düşəcəyi dildə qələmə alaraq insanları maarifçilik hərəkatı ətrafında birləşməyə müvəffəq olmuşdur. Eyni səbəbdəndir ki, bəzən M.T.Sidqinin əsərlərində hansı sözün ümumişlək, hansı sözün termin olduğunu müəyyənləşdirmək xüsusi diqqət tələb edir. XIX əsrin sonları və XX əsrin əvvəllərində yaşayıb-yaratmış tərəqqipərvər ziyalıların, o cümlədən M.T.Sidqinin əsərlərində məktəbdarlıqla bağlı pedaqoji terminlərin bir qədər geniş yer tutduğunu görürük. Ümumiyyətlə, M.T.Sidqi yaradıcılığı deməyə imkan verir ki, XIX əsrin II yarısında maarifçilik hərəkatının nəticəsi olaraq Azərbaycan ədəbi dilində terminləşməyə meyil xeyli güclənmişdir. M.T.Sidqi yaradıcılığında ümumişlək sözlərin terminləşməsini izləyərkən məlum olur ki, bəzi məqamlarda mənanın xüsusiləşməsi baxımından proses hələ də davam etməkdədir. Qeyd-şərtsiz, Azərbaycan adlı bir məmləkətdə “ziyalıların ana dilinin ədəbi, ictimai-siyasi, ideoloji mövqeyi uğrunda illər boyun apardıqları məqsədyönlü mübarizə”də mücadilənin önündə dayanan aydınlardan biri də Məməmməd Tağı Sidqi olmuşdur. Nəzəri fikirlər ədəbi faktlarla əsaslandırılmışdır.

Açar sözlər: Məhəmməd Tağı Sidqi, termin, leksik vahid, ədəbi irs, yaradıcılıq, milli mənşə, ümumişlək söz

Gunay Alakbarova

Nakhchivan State University

PhD student

elekberovagunay30@gmail.com

https://orcid.org/.0009-0003-1236-1786

The problem of term creation in Muhammad Taghi Sidqi literary heritage

Abstract

Mohammad Taghi Sidgi, one of the devoted representatives of Azerbaijani education, was one of the pioneers of the new method school movement in Nakhchivan, and tried to clarify many serious issues related to linguistics in his work.

Today, some lexical units found in M.T.Sidgi's works seem like common words. Observations suggest that the poet, while assigning term status to words of national or Arabic and Persian origin, equally took into account the degree of functionality of the words in the language, the lexical meaning, the integration of the society into the new world, and the conditions of the time. More precisely, the prominent intellectual succeeded in uniting people around the enlightenment

movement by writing the concepts related to different fields of knowledge in a language that most of his contemporaries would understand, in a time and place where ignorance prevailed in the minds. It is for the same reason that sometimes in M. T. Sidgin's works, determining which word is general and which word is term requires special attention. In the works of progressive intellectuals who lived and created at the end of the 19th century and the beginning of the 20th century, including M. T. Sidgin, we see that pedagogical terms related to schooling occupy a rather wide place. In general, M.T.Sidgi's work allows us to say that in the second half of the 19th century, as a result of the Enlightenment movement, the tendency to term in the literary language of Azerbaijan increased considerably. When following the terminology of common words in T.Sidqi's work, it becomes clear that the process of meaning specialization is still ongoing at some points. Unreservedly, in a country called Azerbaijan, Mamammad Taghi Sidgi was one of the intellectuals who stood at the forefront of the struggle in "the purposeful struggle of intellectuals for the literary, socio-political, and ideological position of their mother tongue for years". Theoretical ideas are based on literary facts.

Keywords: Muhammad Taghi Sidqi, term, lexical unit, literary heritage, creativity, national origin, community

MƏQALƏNİ YÜKLƏ [650.06 Kb] (yüklənib: 28)

Onlayn bax

Baxış: 122

Redaktə et